آشنایی با تعریف افساد فی الارض، مجازات و احکام آن در قانون مجازات اسلامی
افساد فی الارض یکی از اصطلاحاتی است که این روز‌ها هم در محافل حقوقی و هم در رسانه‌ها بسیار شنیده می‌شود؛ با وجود این، شاید تعریف، وجوه و ابعاد آن برای همه روشن نباشد. افساد فی الارض، یکی از مهم‌ترین و پرمسأله‌ترین عناوین مجرمانه است. قانونگذار این اصطلاح را در سال ۱۳۹۲ وارد قانون مجازات اسلامی کرد و آن را مستقل جرم‌انگاری نمود.
افساد فی الارض، یکی از مهم‌ترین و پرمسأله‌ترین عناوین مجرمانه است. قانونگذار این اصطلاح را در سال ۱۳۹۲ وارد قانون مجازات اسلامی کرد و آن را مستقل جرم‌انگاری نمود. ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲) در تعریف افساد فی الارض چنین می‌گوید: «هرکس به طور گسترده مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمی و میکروبی و خطرناک یا دایرکردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آن‌ها گردد به‌گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع گردد، مفسد فی الارض محسوب و به اعدام محکوم می‌گردد.»
مطابق ماده ۲۸۶، رفتار‌های مجرمانۀ ذکرشده در صدر ماده باید دو ویژگی داشته باشد؛
نخست: ارتکاب این رفتار مجرمانه به‌طور گسترده باشد؛
دوم: این رفتار مجرمانه موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی یا اموال خصوصی و عمومی یا سبب اشاعۀ فساد یا فحشا در حد وسیع شود. درواقع، یکی از این نتایج باید رخ دهد تا کسی را بتوان مفسد فی الارض دانست.
واژه‌ها و معیار‌های به‌کاررفته در این ماده مانند «گسترده»، «شدید»، «عمده» و «وسیع» تعاریف دقیق و روشنی ندارند و به بیان بهتر، تفسیرپذیرند؛ با وجود این، در دو حالت می‌توان یک شخص را با اتهام ارتکاب جرم افساد فی الارض به مجازات اعدام محکوم کرد: قصدش رخ دادن یکی از نتایج ذکر شده در ویژگی دوم باشد؛ علم و آگاهی داشته باشد که رفتارش ناگزیر به آن نتایج خواهد انجامید.
بنابراین، حتی اگر یکی از این نتایج رخ دهد، ولی مقام قضایی نتواند یکی از این دو عنصر معنوی (خواستن نتیجه یا آگاهی به وقوع نتیجه) را احراز و اثبات نماید، نمی‌توان مرتکب رفتار مجرمانه را به اتهام افساد فی الارض به مجازات قانونی مقررشده برای آن محکوم نمود.
همان طور که در متن ماده نیز اشاره شده است، در صورت تحقق شرایط مذکور در این ماده و ارتکاب شخص به جرم افساد فی الارض، او به مجازات اعدام محکوم خواهد شد. حال، باید ببینیم که با نبودِ آن دو ویژگی ذکرشده، چه اتفاقی می‌افتد. طبق تبصره ماده ۲۸۶، گاهی دست‌کم یکی از نتایج برشمرده‌شده در ماده ۲۸۶ تحقق می‌یابد، ولی قاضی احراز می‌کند که مرتکب قصد ایجاد این نتایج را نداشته و همچنین، علم و آگاهی هم نداشته است که رفتار او به این نتایج می‌انجامد. در این صورت، دو حالت ممکن است رخ دهد؛
الف) این رفتار مشمول مجازات قانونی دیگری باشد: در این حالت، شخص به همان مجازات قانونی محکوم خواهد شد؛
ب) جرم او مشمول مجازات قانونی دیگری نباشد: مرتکب به بیش از ۲ تا ۵ سال یا بیش از ۶ ماه تا ۲ سال حبس تعزیری محکوم خواهد شد.
اشاره به این نکته ضروری است که استفادۀ قانونگذار از اصطلاح افساد فی الارض صرفا به ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی محدود نمی‌شود. در قوانین دیگر نیز مانند قانون مجازات جرایم نیرو‌های مسلح و سایر قوانین می‌بینیم که قانونگذار بار‌ها از این اصطلاح استفاده کرده است؛ توضیح آنکه قانونگذار در این قوانین برخی از جرایم یا اَشکال خاص ارتکاب برخی از جرائم را در حکم افساد فی الارض دانسته است. در این موارد، بدون آنکه نیازی به تحقق تمامی شرایط و قید‌های ماده ۲۸۶ باشد، شخص مرتکب به مجازات این جرم (اعدام) محکوم خواهد شد.
در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، در برخی موارد خاص برای افساد فی الارض احکام ویژه‌ای در نظر گرفته شده است. دو نمونه از این احکام به شرح زیر است:
الف. طبق ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی، حکم محکومیت قطعی در جرم افساد فی الارض، در یکی از روزنامه‌های محلی در یک نوبت منتشر می‌شود، به‌شرطی‌که انتشار حکم موجب اخلال در نظم یا امنیت نشود.
ب. اگر شخصی مرتکب معاونت در جرم افساد فی الارض شود، طبق بند «ث» ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی، صدور حکم و اجرای مجازات او قابل تعلیق و تعویق نخواهد بود.