آیا امکان احیا و بازگشت آمریکا به برجام وجود دارد؟
مؤسسه مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی بررسی کرد
اندیشکده صهیونیستی مطالعات امنیت ملی در گزارشی در خصوص احتمال از سرگیری مذاکرات و بازگشت آمریکا به برجام نوشت: ایران از نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا خشنود به نظر می‌رسد، هرچند دلیل خشنودی‌اش بیشتر شکست دونالد ترامپ است تا پیروزی جو بایدن. با این حال، تهران می‌داند که تنش میان آمریکا و شرکای اروپایی‌اش از جمله بر سر توافق هسته‌ای ممکن است از بین برود. در چنین شرایطی، در بحبوحه بحث و جدل‌های داغ در درون نظام سیاسی ایران در خصوص بازگشت به مذاکره با آمریکا بر سر برجام، چند پیام کلیدی و مهم را می‌توان خاطرنشان ساخت: درخواست رفع کامل تحریم‌ها به‌عنوان شرط بازگشت به توافق هسته‌ای، جبران خسارت‌های وارده به ایران در اثر تحریم‌ها، و مخالفت کامل با مذاکره مجدد بر سر توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ که از نظر ایران مذاکره بر سر آن دیگر تمام شده است. در همین حال، برنامه هسته‌ای ایران در حال پیشرفت است، هرچند سرعت آن چندان بالا نیست.
دستیابی زودهگام به توافق جای شک و تردید دارد
با توجه به مدت زمان محدود حد فاصل ورود بایدن به کاخ سفید (ژانویه ۲۰۲۱) و انتخابات ریاست جمهوری در ایران (ژوئیه ۲۰۲۱)، در خصوص دستیابی به توافقی که موجب تغییر روند کنونی شود، جای شک و تردید وجود دارد. اسرائیل باید تلاش کند اقدامات سیاسی آتی در قبال ایران را متناسب با منافع حیاتی خود تحت تأثیر قرار دهد، اما نباید گفتگو با ایران و تلاش جهت حصول توافق با آن کشور را اساساً نفی کند.
نفس راحتی که تهران در پی پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا کشید به‌هیچ‌وجه تعجب‌برانگیز نبود، هرچند ایران از دشواری‌های پیش روی جهت معکوس‌سازی سیاستی که دولت ترامپ ضد تهران اتخاذ کرده است به‌خوبی آگاه است. علیرغم اظهارات مکرر [آیت‌الله] علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر اینکه برای ایران فرقی نمی‌کند چه کسی رئیس‌جمهور آمریکا می‌شود و اینکه جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها به لحاظ دشمنی با ایران فرقی با هم ندارند، اما واکنش مقامات رسمی در ایران رضایت از نتیجه انتخابات را به وضوح بازتاب می‌دهند.
ازسرگیری مذاکرات امتیازی برای اردوگاه اصلاح‌طلبان در انتخابات
در چنین شرایطی، بحث و جدل‌های داغی در خصوص ازسرگیری مذاکره با آمریکا در درون نظام سیاسی ایران در جریان است. اصلاح‌طلبان تحت رهبری رئیس‌جمهور حسن روحانی اصولاً طرفدار ازسرگیری گفتگوها با آمریکا هستند. در پی پیروزی بایدن در انتخابات، روحانی اعلام کرد که هر آنچه لازم باشد را انجام می‌دهد تا تحریم‌ها برداشته شوند و اوضاع مردم ایران بهتر شود. از سوی دیگر، اصولگرایان در ایران مخالف بازگشت به مذاکره هستند و ادعا می‌کنند که آمریکا قابل اعتماد نیست و مشکلات اقتصادی ایران باید از طریق «اقتصاد مقاومتی» مورد حمایت رهبر برطرف شوند. این بحث و جدل‌ها همچنین ملاحظات سیاسی را بازتاب می‌دهند: اردوگاه عملگرا ـ اصلاح‌طلب امیدوار است که ازسرگیری مذاکرات به رفع تحریم‌ها ــ حتی به صورت جزیی ــ و بازگشت به توافق هسته‌ای منجر شود و این امر در انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئیه ۲۰۲۱ به نفعشان تمام شود، اما رقبای روحانی دوست ندارند فرصت رقم زدن یک دستاورد سیاسی را پیشاپیش انتخابات به وی پیشکش کنند. گذشته از این، اظهارات بایدن و مشاورانش مبنی بر اینکه دولت جدید آمریکا قصد ندارد تحریم‌های اقتصادی را در ازای بازگشت به مذاکره بردارد موجب افزایش نگرانی‌ها در ایران شده و بنابراین ازسرگیری مذاکرات اساساً به مثابه تمایل ایران جهت امتیازدهی قلمداد خواهد شد.
آمریکا برای ازسرگیری مذاکرات ابتدا باید جبران مافات کند
[آیت‌الله] خامنه‌ای رهبر ایران هنوز درباره امکان احیای روند سیاسی با دولت بایدن اظهارنظر نکرده است، اما مواضع خود را تکرار کرده و اظهار کرده که ازسرگیری مذاکرات مشروط به رفع همه تحریم‌هاست و اینکه تنها در چارچوب گروه ۱+۵ انجام می‌گیرند و هیچ گفتگوی دوجانبه‌ای میان ایران و آمریکا انجام نخواهد شد.
اظهارات گوناگون سران ارشد ایران در پی انتخابات آمریکا دربرگیرنده پیام‌های واضح و شفافی هستند. این پیام‌ها بازتاب‌دهنده شروط ایران پیشاپیش ازسرگیری احتمالی مذاکرات هستند و مضمون اصلی‌شان این است که آمریکا برای ازسرگیری مذاکرات ابتدا باید جبران مافات کند:
– درخواست رفع کامل تحریم‌های وضع‌شده توسط دولت ترامپ به‌عنوان پیش‌شرط بازگشت به توافق هسته‌ای.
– درخواست جبران خساراتی که ایران طی سال‌های اخیر به خاطر وضع مجدد تحریم‌ها متحمل شده است.
– تأکید بر این نکته که مذاکره بر سر توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ دیگر تمام شده است و مذاکره مجدد بر سر آن امکان‌پذیر نیست.
ایران در قالب ارزیابی خود، اولویت‌های احتمالی دولت جدید آمریکا را مدنظر قرار داده است. ایران مجبور به مواجهه با یک محیط ژئواستراتژیک است که از برخی جهات با آنچه طی سال‌های اخیر شاهدش بود، فرق دارد. اولین و مهم‌ترینِ آنها بهبود روابط میان دو سوی اقیانوس اطلس است. در حقیقت، جو بایدن رئیس‌جمهور منتخب بر اهمیت احیای اتحاد میان آمریکا و اروپا و ناتو تأکید کرده است. ایران به مدت چند سال از شکاف به وجود آمده میان دولت ترامپ و متحدان اروپایی آمریکا منفعت برد و حتی سیاستی اتخاذ کرد که هدفش نگه‌داشتن اروپا در سمت ایران و منزوی کردن آمریکا بود. سیاست ایران به نحو چشمگیری ثمربخش بود و اروپا به تمدید ممنوعیت تسلیحاتی ایران در شورای امنیت سازمان ملل رأی منفی داد و با تلاش‌های آمریکا جهت فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت ضد ایران مخالفت کرد.
بایدن توافقات عادی سازی روابط با اسرائیل را تضعیف نخواهد کرد
بعلاوه، ایران با نگرانی اقدامات آمریکا در خصوص اعطای مجوز فروش تسلیحات پیشرفته آمریکایی به کشورهای حوزه خلیج فارس ــ اولینِ آنها امارات ــ و عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و تعدادی از کشورهای عرب را زیر نظر دارد. تهران می‌داند که علیرغم انتقاد حزب دموکرات از کشورهای حوزه خلیج فارس، به خصوص عربستان، و با توجه به بروز بحران ویروس کرونا و مشکلات مالی دشوار در آمریکا، احتمال آن نمی‌رود که دولت بایدن اینگونه توافقات را تضعیف کند و عادی‌سازی بیش از پیش روابط میان اسرائیل و کشورهای عرب را تشویق خواهد کرد.
در چنین شرایطی، حکومت ایران در خصوص تمایل به مذاکرات اولیه بیش از پیش بر سر دوراهی قرار می‌گیرد. در پس زمینه این ملاحظات، بحران بی‌اعتمادی میان رهبران ایران و آمریکا قرار دارد. این بحران اساسی به‌واسطه خروج رئیس‌جمهور ترامپ از برجام بدتر هم شد. در هر صورت، با توجه به فاصله زمانی کوتاه حد فاصل ورود رئیس‌جمهور جدید آمریکا به کاخ سفید (ژانویه ۲۰۲۱) و انتخابات ریاست جمهوری در ایران (ژوئیه ۲۰۲۱)، در خصوص اینکه ایران و آمریکا بتوانند به یک تفاهم معنادار برسند، جای شک و تردید وجود دارد. در چنین شرایطی، حکومت ایران ممکن است تصمیم‌گیری در این خصوص را به تعویق بیندازد و در عین حال خواسته‌های حداکثری خود را تا پس از انتخابات حفظ کند. این امر همچنین ممکن است بر فشارها به دولت آمریکا بیفزاید برای اینکه اجازه دهد مذاکرات پس از انتخابات در ایران و تحت شرایط مطلوب‌تر برای تهران از سر گرفته شوند.
اسرائیل باید براساس منافع حیاتی خود اقدام کند
اسرائیل هم‌اکنون و طی ماه‌های آینده باید این موضوع را در نظر داشته باشد که اصولاً بایدن رئیس‌جمهور منتخب و مشاورانش ازسرگیری گفتگوها با ایران را یک شیوه ترجیحی جهت متوقف کردن پیشرفت ایران در حوزه هسته‌ای می‌دانند و همچنین مایل به احیای پیوندها میان دو سوی اقیانوس اطلس هستند. انگیزه اروپا برای به عقب بردن زمان و بازگشت به توافق هسته‌ای که از دید آنها همچنان حائز اهمیت است، می‌تواند فشارها بر دولت جدید آمریکا جهت ازسرگیری مذاکره با ایران را افزایش دهد. در عین حال، بدیهی است که در حال حاضر، در خصوص منافع و نگرانی‌های اسرائیل درباره جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران، سیاست منطقه‌ای این کشور، و خطر مجهز شدن ایران و عوامل نیابتی‌اش در منطقه به سامانه‌های تسلیحاتی پیشرفته درک و تفاهم بیشتری وجود دارد.
مؤسسه مطالعات امنیت ملی در انتهای گزارش خود نوشت: با توجه به اوضاع کنونی، اسرائیل باید تلاش کند اقدامات سیاسی آتی در قبال ایران را با تکیه بر یک سیاست واضح و شفاف که بازتاب‌دهنده منافع حیاتی‌اش است، تحت تأثیر قرار دهد، اما نباید گفتگو با ایران و تلاش جهت حصول توافق با آن کشور را اساساً نفی کند. اسرائیل در وهله اول و مهم‌تر از همه باید تلاش کند دولت بایدن را متقاعد سازد که مبادا در همان مراحل اول در ازای تمایل ایران به ازسرگیری مذاکرات یا حتی بازگشت به توافق هسته‌ای اولیه از اهرم تحریم دست بکشد، بلکه از تحریم‌ها جهت تمدید و بهبود توافق بهره بگیرد. همزمان، در مدت زمان باقیمانده تا ورود رئیس‌جمهور منتخب به کاخ سفید، باید از اتخاذ تدابیر تحریک‌آمیز (ماجراجویی با همکاری دولت ترامپ) اجتناب شود تا مبادا به اعتماد دولت بعدی آمریکا و توانایی اسرائیل در خصوص تأثیرگذاری بر اقدامات بعدی در قبال ایران خدشه وارد شود.